|
 |
||||
| Temat
miesiąca
Spis artykułów Archiwum Kontakty Informacje Strona główna Poczta do redakcji
|
|
O wojsku napomknęliśmy już wcześniej, omawiając urzędy senatorskie – wojewodów i kasztelanów. W czasach piastowskich zajmowali się obroną ziem i grodów oraz sprawowali dowództwo wojskowe. Obowiązki te spoczywały na nich dopóki system obrony kraju opierał się na zawodowych drużynach książęcych i pospolitym ruszeniu wolnych kmieci, zwoływanych przez wici. System ten przestał jednak wystarczać. Udowodniła to wojna trzynastoletnia (1454-1466), kiedy pospolite ruszenie nie dotrzymywało pola Krzyżakom i ich posiłkom z Europy Zachodniej. Okazało się, że potrzebna są wojska zaciężne. Wtedy to, w II połowie XV wieku pojawił się w Polsce hetman, jako dowódca tych oddziałów. W początkowym okresie byli mianowani przez króla na czas określonej kampanii. Bywało i po kilku hetmanów jednocześnie. Uległo to zmianie w 1503 roku, kiedy to wprowadzono urząd hetmana na stałe. Od 1527 roku był uznawany za najwyższy urząd wojskowy, dodając mu określenie wielki koronny. Do senatu wszedł hetman dopiero w 1768 roku. Od 1581 roku wprowadzono dożywotność tego urzędu. Nie można było go usunąć ze stanowiska, nawet wtedy, gdy jego działalność zagrażałaby interesom publicznym lub okazał się być kiepskim dowódcą. Był to bardzo niezależny urząd. Miał prawo nawet do posiadania własnych przedstawicieli dyplomatycznych w Turcji, u Tatarów i Kozaków. Próbę ograniczenia władzy hetmańskiej (dochodziło do tego, że np. hetman Stanisław Jan Jabłoński zapytany przez Augusta II, dlaczego nie jest informowany o wszystkich sprawach wojskowych odpowiedział: I bardzo siła jest mości królu, z czego królowi hetman sprawować się nie powinien.) podjęto w 1717 roku. Zakazano hetmanom samodzielnie zmieniać liczebność wojska i używać go do nacisku na sejmiki, Trybunały i elekcje króla. Wysyłano więc hetmana na czas elekcji nad granice państwa by ich strzegł. Odebrano też hetmanowi prowadzenie spraw finansowych wojska i zakazano kontaktów z państwami ościennymi. Zresztą te ograniczenia hetmani stale łamali. Kolejna zmianą ograniczającą władzę hetmana było powołanie do życia w 1775 roku Rady Nieustającej z Departamentem Wojskowym. Hetman został jego przewodniczącym, ale stracił wszelka władzę wojskową, stając się wykonawcą poleceń rady. Niemalże doszło wtedy do buntu hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego, który zaczął już zbierać wojsko i odbierać od niego przysięgę na wierność sobie a nie Rzeczypospolitej. Zamach uprzedził jednak król odbierając hetmanom przysługujące im dotąd prawo mianowania oficerów. Jako najwyższy administrator sił zbrojnych hetman wydawał przepisy administracyjne i sądownicze dla wojska. Od 1590 roku były one tak samo ważne jak postanowienia sejmowe. Według konstytucji z 1717 roku hetmani byli urzędnikami płatnymi. Wielki miał pobierać rocznie 120.000 zł pensji i 100.000 zł funduszu dyspozycyjnego do rozliczenia, hetman polny (o którym poniżej) odpowiednio 80.000 zł i 30.000 zł. Te sumy hetmani koronni mieli ściągać z tzw. hiberny, czyli opłaty z dóbr i wsi szlacheckich płaconych w zamian za dawane wojsku dotąd kwatery zimowe, hetmani litewscy zaś z innych podatków państwowych. Taki system dawał pole do nadużyć finansowych. Oznaką władzy hetmańskie była buława, którą hetman dodawał do herbu. W obozie używał często tureckich buńczuków. Hetmana wielkiego koronnego i hetmana wielkiego litewskiego zastępowali hetmani polni. Urząd ten pojawił się po raz pierwszy w 1539 roku. Wywodzili się oni z dowódców obrony potocznej, czyli oddziałów stałego wojska zaciężnego, stojącego na południowo-wschodnich kresach. Stad też ich nazywano czasami hetmanami granicznymi. Zastępowali hetmanów wielkich w razie ich nieobecności lub na ich zlecenie. W 1768 roku wprowadzono hetmanów polnych do senatu. Oprócz wymienionych stałych hetmanów powoływano czasami hetmanów na czas określonej wojny. Np. w 1565 roku w czasie wojny o inflanty powołano hetmana inflanckiego. Urząd ten zanikł w pierwszych latach XVII wieku. Dłuższy żywot miał urząd hetmana kozackiego, zwanego atamanem. Początkowo był dowódcą kozaków rejestrowych, lecz później stracił na znaczeniu. Na przełomie XVI i XVII wieku unikano nazywania atamanów hetmanami używając nazwy starszy wojska zaporowskiego Jego Królewskiej Mości. Pozostawali oni pod kontrola dwóch polskich dozorców powoływanych od 1590 roku. Po stłumieniu powstania Pawluka w 1590 roku zniesiono urząd „starszego wojska zaporoskiego Jego Królewskiej Mości”, wprowadzając w to miejsce komisarza. Wskazywał go hetman, a wybierał sejm na okres dwóch lat. Jego zastępcą był assawuła (tytuł ten używany był przez oficjalistów dworskich – dozorców polowych i strażników). Później stał się on stopniem wojskowym. Zdarzało się czasami, że nie było hetmanów. Taka sytuacja powstała w 1648 roku, gdy w bitwie pod Korsuniem obaj hetmani koronni dostali się do niewoli, a także w latach 1728-1733, gdy po śmierci hetmana Sieniawskiego król nie mógł przeforsować swojego kandydata. W takich przypadkach władzę wojskową przejmował regimentarz (jeden lub kilku). Czasami regimentarze występowali razem z hetmanami (kiedy prowadzono wojnę na kilku frontach). Oprócz nich występowali też regimentarze niższej rangi. W XVII wieku nazywano tak dowódców pospolitego ruszenia w województwach. Zastępowali oni wojewodów i kasztelanów, gdy ci nie mogli wypełniać swych obowiązków. Od końca XVII wieku wraz z podziałem wojska na dywizje terytorialne rozmieszczone w różnych regionach kraju stawiano na ich czele regimentarzy mianowanych przez hetmanów. Było ich czterech: ukraiński, sandomierski, małopolski i wielkopolski. Hetmanom lub zastępującym go regimentarzom towarzyszył rodzaj sztabu. W jego skład wchodzili: strażnicy wielcy, strażnicy polni, pisarze polni, oboźni wielcy i oboźni polni (osobno dla Korony i Litwy). Najważniejszą osoba w sztabie był strażnik wielki. Należało do niego ubezpieczanie wojska w marszu, dowodzenie strażą przednią i wystawianie czat w czasie postojów, i to tylko wtedy, gdy wojskiem dowodził sam król. Przy hetmanie wielkim obowiązki strażnika przejmował hetman polny. Strażnik polny (urząd powstały na pocz. XVI wieku) zajmował się czuwaniem nad bezpieczeństwem wschodnich granic kraju. Strażnik polny litewski otrzymywał rocznie 15.000 zł. Ile otrzymywał strażnik polny koronny źródła milczą. Obok strażników wielkich i polnych istnieli też strażnicy pułkowi, a dla pospolitego ruszenia strażnicy powiatowi i strażnicy wojewódzcy (nie wchodzili jednak do hierarchii urzędów ziemskich). Tytuły te nie miały w praktyce żadnego znaczenia. Pisarz polny czuwał nad wyposażeniem sił zbrojnych i dbał o jakość uzbrojenia. Przeprowadzał też inspekcje zamków na Podolu i Ukrainie. Wypłacał również wojsku żołd. Po 1764 roku, gdy ich obowiązki przejęły Komisje Wojskowe (od 1775 roku Departament Wojskowy Rady Nieustającej) przestał być potrzebny. Utrzymano ich jednak jako członków tego Departamentu z wysokimi poborami. Pisarz Koronny otrzymywał 30.000 zł rocznie, litewski zaś 15.000 zł. Ostatni urząd ze sztabu hetmana to oboźny wielki i polny, koronny i litewski. Początkowo byli powoływani doraźnie na każdą wyprawę wojenną. Jako stały urząd pojawił się w XVI wieku. Głównym obowiązkiem oboźnego było wyszukiwanie w czasie marszu odpowiednich miejsc na obozowisko, zakładanie go, urządzanie i zwijanie. Oprócz tego dowodził taborem i pilnował porządku na postojach i w czasie marszu. Nie wiadomo dziś dokładnie jakie obowiązki mieli oboźny wielki i polny. Możemy tylko wnioskować, że wielki działał przy królu w polny przy hetmanie. Oboźny wielki litewski otrzymywał 15.000 zł rocznie, ile otrzymywał koronny źródła milczą. Godności wojskowe nie kończyły się tylko na członkach sztabu. Poza nim działał generał artylerii, ustanowiony na stałe przez Władysława IV w 1637 roku dla Korony i rok później dla Litwy. Był to urząd dożywotni, podległy hetmanowi wielkiemu. Był zwierzchnikiem wszystkich zbrojowni i arsenałów. Dbał o zaopatrzenie, organizował zaprzęgi i tabory artylerii oraz o wyszkolenie artylerzystów. W czasie wojny mógł dodatkowo dowodzić innymi broniami, samodzielnymi grupami wojska lub członami szyku marszowego lub bojowego. Generał koronny artylerii otrzymywał rocznie 10.000 zł, litewski zaś tylko 3.000 zł. Nie obejmował ich natomiast incompatibilitates. Nie mogli pełnić tylko innych urzędów wojskowych. Podwładnym generała artylerii był cejgmistrz. Był on bezpośrednim zarządcą arsenałów. Do dozorowania stanu jazdy i piechoty byli mianowani przez hetmana wielkiego generałowie inspektorzy. Było ich czterech, po dwóch dla Korony i Litwy. Ich zadaniem było robienie objazdowych wizytacji wszystkich pułków. W latach 70-tych XVII wieku utworzono stanowiska generała prowiantmagistra, generała chirurga wojskowego oraz w 1673 roku generała audytora, który był doradca hetmana w sprawach sądowych dla wojsk cudzoziemskiego autoramentu. Przemysław Bielewicz
Historia | Poglądy | Wywiady
| Heraldyka | Religia i polityka
| Polska daleka i bliska
|
Data publikacji
|
|
|
||||
|
|
|
