____________________________________________________________
Wonder
van die skroeiende son
Haal
die son uit ons lewens uit en wat bly oor? Dood. Geen plant, geen dier, geen
mens of mikrobe of enige ander vorm van lewe nieà net 'n onherbergsame,
bevrore aarde wat deur die oneindigheid wentel in 'n star en ewige nag waarin
slegs verafgeleδ sterre flikkerà
____________________________________________________________
DIE
son is so belangrik in ons bestaan dat sekere mense in die antieke tyd hom as
die hoofgod van die gode beskou het. Hy is dan ook verreweg die grootste
hemelliggaam in ons sonnestelsel en bevat 99,8 persent van die totale massa
van ons familie van planete,
komete en ander
ruimtelike voorwerpe.
Maar
in die ruimte is hy 'n taamlik algemene soort ster, straks selfs 'n bra
onopsigtelike enetjie onder die bonte gewemelte van sterre
in ons sterrestelsel. Sy deursnee is nietemin 'n reusagtige 1 390 000 km.
Vergelyk dit met die nietige sowat 1600 km wat die Kaap en Johannesburg van
mekaar skei.
Trouens,
die son het sowat 1,3 miljoen keer die aarde se volume en sowat 300 000 keer
ons planeet se massa. Om 'n beter denkbeeld van die verskil te vorm: as
hierdie gloeiende gasbol 'n deursnee van 20 cm gehad het, sou die aarde
omtrent so groot soos 'n peperkorrel gewees het!
Die
krag van die son word deur kernfusie opgewek. Waarop dit neerkom, is dat hy 'n
ontsaglike waterstofbom is, wat nie na buite uitplof nie, maar weens sy
geweldige swaartekrag gedurig op homself inplof. Hy bestaan meestal uit die
gas waterstof, waarvan 700 000 000 ton elke sekonde in die gas helium en
energie omskep word.
Tans
bevat die son sowat 71 persent waterstof en 27 persent helium, terwyl alles
anders sowat 2 persent van sy massa vorm. Maar die kern van hierdie hemelbol
van gasse is, verbasend genoeg, baie digter as wat kwik of lood op aarde is.
Dis weens die enorme drukking in die kern.
Amerikaanse
sterrekundiges het 'n aantal jare
gelede berig dat hulle selfs water op die son gevind het. Die water, in die
vorm van superverhitte stoom, is in twee sonvlekke waargeneem waar die
oppervlak-temperatuur 'n paar duisend grade koeler was as normaalweg. Die son
se gemiddelde oppervlak-temperatuur is ongeveer 6000 grade C en die
temperatuur by sy kern 'n alles versengende sowat 16 000 000 grade.
Maar
hoewel die mens in die afgelope dekades baie van die raaisels van die ruimte
opgelos het, skuil daar vir ons steeds tergende geheime in die son se
chaotiese kernoond.
Die
son het teen die eeuwisseling een van sy periodieke onstuimige tye
binnegegaan, iets wat nagenoeg elke elf jaar gebeur. Foto's wat na die aarde
gesein is, onthul tonge en slierte gloeiende elektromagnetiese gasse wat
honderdduisende kilometers bokant die oppervlak uitrol. Hier bots hulle teen
mekaar om massiewe ontploffings te veroorsaak.
Die
menseverstand kan hom kwalik indink hoeveel energie hierby betrokke moet wees.
En, treffend soos hulle is, kan selfs die ordelose aksietonele wat deur
teleskope op foto's vasgevang is, nooit reg laat geskied aan die skaal en
geweld van die verblindende skouspel nie.
Feite
oor die son
ò
Historiese name: Helios (Grieke) en Sol (Romeine).
ò
Deursnee: 1 390 000 km (son se bal van gloeiende gasse sou meer as 'n
miljoen aardes kon insluk).
ò
Gemiddelde afstand van die aarde af: 149 600 000 km.
ò
Samestelling: 71% waterstof, 27% helium, 2% swaarder elemente soos
suurstof, koolstof, stikstof, neon en ander (bronne verskil egter nog ietwat
oor presiese samestelling).
ò
Een draai om sy as: 25,4 aardse dae by die ewenaar; 36 aardse dae by
die pole (omdat die son 'n enorme gasbol is, draai hy nie oral ewe vinnig
nie).
ò
Temperatuur: Uiters warm in die kern, glad nie so warm op die sigbare
oppervlak nie, maar dan weer warmer na buitentoe (presiese redes vir ekstra
hitte in die stralekrans steeds onbekend).
ò
Temperatuur in die kern: 16 000 000 grade C; fotosfeer (sigbare
oppervlak): 6 000 grade C; chromosfeer (net bokant die sigbare oppervlak): 30
000 grade C; korona (stralekrans): 1 000 000 grade.
ò
Energieskepping: Elke sekonde word baie miljoene ton waterstof deur
kernfusie omskep in helium en energie in die vorm van gammastrale. Die
energie is die ekwivalent van honderdduisend miljoene waterstofbomme wat per
sekonde ontplof.
ò Toestand in die kern: 'n Drukking van 250 duisend miljoen atmosfere en 'n digtheid 150 maal die digtheid van water.
ò
Uitstralings (benewens lig en hitte): Daar is 'n kragtige magneetveld
wat strek tot ver anderkant ons verste planeet, Pluto,
asook die sonwind, 'n stroom gelaaide atoomdeeltjies (meestal elektrone en
protone) wat teen sowat 450 km/h regdeur die sonnestelsel ''waai''. Die
sonwind veroorsaak die skouspelagtige suider-
en noorderligte by die aarde se pole.
Kan
die son uitbrand? Wetenskaplikes sΩ daar is genoeg waterstof in die son om
nog 4,5 duisend miljoen jaar aan te hou skyn soos nou. 'n Ster soos die son se
uiteinde sou wees om mettertyd tot 'n groot rooi reus uit te dy (wat selfs die
aarde sou insluk) en dan te krimp tot 'n
wit dwergster omtrent so groot soos die aarde.
Die
wonder van die reδnboog
ò DIE lig wat ons van die son kry, het besondere eienskappe. Benewens die feit dat dit die hele atmosfeer van die aarde verwarm, verskaf dit ook die energie waarmee plante hul eie kos maak. S≤ sorg lig ook vir die kos wat ons eet.
Sonlig lyk ''wit'', maar eintlik is dit uit verskillende kleure saamgestel. Hierdie kleure is rooi, oranje, geel, groen, blou, indigo en violet. Saam vorm hulle 'n band wat die spektrum genoem word en hulle is altyd in dieselfde volgorde.
Jy
kan die volgorde onthou deur aan die volgende sin te dink en dan die
beginletters van die woorde saam te voeg: ''R-aai
O-f
GE-rt
GR-oenewald
B-aie
I-voor
V-ersamel.''
Eng.: ''R-ichard
O-f
Y-ork
G-ained
B-attles
I-n
'n
Reδnboog is een van die verrassendste en pragtigste weerverskynsels, maar dit
gaan ook baie vinnig verby. Dit word veroorsaak deur die son se strale op reδndruppels.
Elke druppeltjie water breek die wit sonlig in sy verskillende kleure op.
Op
'n helder, sonnige dag kan jy jou eie reδnbogie met 'n tuinslang maak. Maak
die kraan wyd oop, en druk met jou duim op die bek van die tuinslang om die
water in duisende fyn druppeltjies te versprei. 'n Reδnbogie word gevorm
wanneer die druppeltjies soos reδn ondertoe val. Om die reδnboog te sien
moet jy met jou rug na die son toe staan.
Wat ons 'n ''reδnboog'' noem, is in werklikheid 'n ''reδnsirkel''. Op die grond kan 'n mens net 'n deel daarvan sien. Mense in 'n vliegtuig kan die hele sirkel sien.
Weerkaatsing
ò
NOG 'n eienskap van lig is dat dit slegs langs reguit lyne beweeg. Maar
hoewel ons nie om 'n hoek kan sien nie, kan lig tog wel van oppervlakke af
terugkom, byna soos 'n bal wat van 'n muur af terugspring. Dit word
weerkaatsing genoem.
Spieδls
weerkaats lig, en wit papier ook. Jy sien die woorde op hierdie skerm omdat
lig van die skerm af na jou oδ weerkaats word. Selfs die maan werk soos 'n
reuse spieδl wat lig wat van die son af kom, weerkaats.
Elektrisiteit
en tydmeting met sonlig
ò
SONLIG is vir ons 'n onuitputlike bron van energie. Van hierdie energie
kan elektrisiteit verkry word, soos inderdaad by sonkragsentrales gedoen word.
Reuse spieδls vang die sonlig op om water te verhit en in stoom om te skakel.
Die stoom laat turbines draai om elektrisiteit op te wek.
Die
son kan ook gebruik word om tyd te lees. Die instrument waarmee dit gedoen
word, word 'n sonnewyser genoem -- die eerste instrument in die geskiedenis
van die mens wat tyd aangedui het. Sonnewysers is trouens reeds deur die ou
Egiptenare, Chaldeδrs en Hebreδrs gebruik.
___________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
___________________________________________________________
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan