HERALDYKA

Geneza herbu

Elementy składowe herbu (1)

Elementy składowe herbu (2)

Elementy składowe herbu (3)

Polskie rody heraldyczne (herbowe)

Prawo do herbu

Zasadniczymi elementami herbu są: 

1. tarcza,

2. godło,

3. hełm,

4. klejnot,

5. korona

Do tego dochodzą jeszcze:

6. barwy herbowe, czyli tynktury,

7. zewnętrzne ozdoby herbu, takie jak: labry, trzymacze, płaszcze, dewizy, ordery. Elementem różniącym herb polski od zachodnioeuropejskiego jest zawołanie, czyli proklama.

1. TARCZA

Jak już pisałem w pierwszej części cyklu poświęconego heraldyce, już w XIII wieku uznano, iż najwłaściwszym miejscem dla umieszczenia herbu będzie tarcza. Według starych reguł heraldycznych: "gdzie kładą się na tarczy niejako dla oznaczenia, że herb powinien osłaniać honor rodu, jak tarcza zasłania życie rycerza w boju". Nawet najwspanialsze godła pozostaną li tylko motywem heraldycznym, jeśli nie będą umieszczone na tarczy. Kształt tarczy zmieniał się z biegiem lat stosownie do zmian uzbrojenia. Także w zapiskach heraldycznych, tak zwanych rolach herbowych, wizerunek tarczy ulegał zmianie. Dzisiejsza heraldyka zna kilkanaście podstawowych typów tarcz, z których najpopularniejsze to: francuska stara (1), francuska nowożytna (2), hiszpańska (3), polska (4) oraz niemiecka (5).

W wielu publikacjach współczesnych spotkać można rysunki tarcz herbowych niewiele mających z heraldyką wspólnego. Nagminne lekceważenie reguł heraldycznych, co było cechą charakterystyczną heraldyki polskiej, stało się przyczyną pojawienia się w różnych herbarzach ogromnych ilości dziwnych tarcz. Najwłaściwszą i powszechnie obowiązującą zasadą w heraldyce jest, by kształt tarczy odpowiadał epoce, z której pochodzi herb.

I tak rodzinom najstarszym, tak zwanej szlachcie odwiecznej, przysługuje typ tarczy trójkątnej, wczesnogotyckiej, zwanej też francuską starszą. Młodszym rodzinom przysługuje typ tarczy turniejowej tak zwanej polskiej lub niemieckiej. Uniwersalnym zaś typem tarczy jest tarcza hiszpańska.

Powierzchnię tarczy nazywamy polem. Pole tarczy dzielono niekiedy na części według ściśle określonych reguł. I tak wyróżniamy podstawowe podziały tarczy:
1. w słup, 2. w pas, 3. w skos, 4. z lewa w skos, 5. w rosochę (roztrój), 6. w krzyż, 7. krzyżem w skos.

Podział pola tarczy zastosowano, gdy pojawiła się konieczność wprowadzenia herbów złożonych (przykładem takiego herbu może być herb Rzeczpospolitej Szlacheckiej) i wielopolowych. Występują one szczególnie często w heraldyce zachodnioeuropejskiej. Z podziałami tarczy wiąże się ścisłe określenie kolejności pól. Jest ono liczone zawsze od prawego górnego rogu, jedynie w przypadku występowania tarczy sercowej liczenie rozpoczynamy od pola środkowego.

Cechą charakterystyczną najstarszych polskich herbów jest brak podziału pola i niestosowanie herbów wielopolowych. Dopiero później, około XVIII wieku heroldie państw zaborczych przy nadawaniu tytułów szlacheckich ustanawiały herby wielopolowe. Dziś nawet stosunkowo mało doświadczony heraldyk na pierwszy rzut oka odróżni herby szlachty odwiecznej od herbów nadanych przez zaborców.

2. GODŁO

W heraldyce zachodnioeuropejskiej pierwszoplanową rolę odgrywają figury heraldyczne, tak zwane figury zaszczytne, powstałe przez podział pola tarczy. Do podstawowych figur zaszczytnych należą między innymi: głowica, pas, słup, skos, krzyż, krokiew, skraj, podstawa. Do młodszych figur należą: rosocha, narożnik, klin, promień, obrzeże.

W heraldyce polskiej figury zaszczytne występują zaledwie w kilku herbach. Także sporadycznie występują tak zwane mobilia. Zdecydowanie najliczniejsze grupy herbów w naszej heraldyce to:

1) figury - tu wyróżnić można kilka podgrup: człowiek (herb Samson), zwierzę (herb Lewart, Ciołek), ryba (h. Glaubicz, Korcbok), ptak (h. Gąska, Łabędź), gady (h. Wąż), roślina (h. Poraj, Godziemba), wszechświat (h. Sas, Leliwa), figury chimeryczne (h. Gryf, Bończa).

2) figury sztuczne - wyobrażające wyroby rąk ludzkich ­budowle militarne (h. Grzymała) i gospodarcze (h. Bróg), uzbrojenie (h.Grot, Topór, Hełm) i narzędzia łowieckie (h. Trąby), narzędzia gospodarcze (h. Grabie, Kuszaba), ubiory, ozdoby itp.

Bardzo często powtarzającym się godłem jest krzyż, w heraldyce polskiej spotykamy wśród herbów krzyż: maltański, łaciński, grecki, patriarszy, jerozolimski, św. Andrzeja, rozdarty, kawalerski i in. Najliczniejsze herby polskie to herby z wyobrażeniem podkowy, krzyża, strzały oraz półksiężyca.

Aleksander M. Kuźmin

DALEJ

Historia | Poglądy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Człowiek i cywilizacja | Życie codzienne | Clintonland story | Podróże | Poradnik

 Data publikacji
2000-02-10