|
 |
||||
| Temat
miesiąca
Spis artykułów Archiwum Kontakty Informacje Strona główna Poczta do redakcji
|
|
W Polsce, a także w krajach zachodnioeuropejskich, herby w swym początkowym okresie obierane były dowolnie i nie podlegały żadnym prawidłom ani też ochronie. Z chwilą powstania społeczeństwa stanowego herb staje się oznaką stanu rycerskiego, czyli szlacheckiego, do którego należało się z tytułu urodzenia. I tu należy zwrócić uwagę na rozróżnienie herbu, gmerka i herbiku. W rozumieniu potocznym tylko herb świadczył o przynależności do stanu szlacheckiego, ale mieszczanie, a szczególnie patrycjusze (jako ludzie wolnego stanu), także mieli prawo posługiwania się herbem (w literaturze nazwa tego znaku funkcjonuje jako herbik). Rzemieślnicy posługiwali się też swoimi znakami, zwanymi gmerkami.
Generalnie - prawo do herbu i godeł - jako ludzie wolnego stanu - mieli wszyscy mieszkańcy miast oraz wolni chłopi. Herby i godła ludzi nieszlacheckiego stanu w zasadzie powinny być różne, czy może dokładniej - powinny wyraźnie różnić się od herbów szlacheckich, ale zasada ta nie była zbyt gorliwie przestrzegana. Wróćmy jednak do rozważań, kto miał prawo do herbu, czyli kto jest szlachcicem.. W połowie XIV w. pdjęto próbę ustalenia szlachectwa. Wówczas to sformułowano zasadę, że szlachectwo polega na dziedzicznej przynależności do jednego z rodów rycerskich. W tym też czasie proces formowania się stanu szlacheckiego jest już na ukończeniu. Wraz z ukształtowaniem się stanu szlacheckiego naczelną i podstawową zasadą przynależności do niego było urodzenie z tak zwanego prawego łoża, co dotyczyło osób urodzonych z legalnego związku małżonków szlacheckiego stanu. Ale urodzenie nie było jedyną legalną i prawną drogą do uzyskania szlachectwa, związanego z prawem do herbu. Wśród wielu dróg prawnych umożliwiających uzyskanie szlachectwa w Rzeczypospolitej wymienić należy: adopcję, nobilitację oraz indygenat. Adopcja polegała na uzyskaniu przez osobę niższego stanu praw do szlachectwa w wyniku przyjęcia do rodu i herbu przez ród rycerski. Forma ta stosowana była bardzo często w XV w., ale już w XVI w. uległa znacznemu ograniczeniu. Najbardziej znanym aktem zbiorowej adopcji był akt mający miejsce w Horodle w czasie zawierania unii Polski z Litwą, kiedy to 47 polskich rodów rycerskich przyjęło do swych herbów tyleż rodów bojarskich z Litwy i Żmudzi. Praktyka adopcji była na tyle liberalna, że sprawą zajął się sejm i w 1616 r. zakazano adopcji. Nobilitacja to akt prawny wydawany przez monarchę, mocą którego nadawano osobie niższego stanu uprawnienia szlacheckie oraz herb. Tu również dość hojnie szafowano tym aktem i od 1601 r. nobilitacja następowała już tylko na mocy konstytucji sejmowej. W 1669 r. wprowadzona zostaje instytucja niepełnego szlachectwa, tak zwanego skartabellatu. Zgodnie z tym aktem nobilitowani uzyskiwali pełnię praw szlacheckich dopiero w trzecim pokoleniu. Indygenat to z kolei prawna droga do uzyskania szlachectwa Rzeczypospolitej dla cudzoziemców w wojsku. Od 1775 r. wymagano od indygenów, podobnie jak od nobilitowanych, nabycia dóbr ziemskich o ściśle określonej wartości, przynależności do kościoła rzymsko-katolickiego, a także przeniesienia stałej siedziby do kraju. Po upadku Rzeczypospolitej zaborcy wprowadzili własne przepisy regulujące przynależność do stanu szlacheckiego. We wszystkich trzech zaborach stosowano bardzo podobne metody. Generalnie próbowano zaskarbić sobie względy rodzin zamożnych i arystokratycznych przez nadawanie tytułów szlacheckich, natomiast drobną szlachtę starano się zepchnąć do stanu chłopskiego. W wyniku tego procesu wiele tysięcy starych rodzin szlacheckich uległo pełnej deklasacji. W zaborze austriackim szlachtę podzielono na panów i rycerzy. Do pierwszych zaliczono rodziny utytułowane: książąt, hrabiów, baronów. Druga grupa podzielona została na dwie podgrupy:
W zaborze pruskim przyjęto podobne kryteria jak w Galicji, z tym, iż dodano warunek posiadania dóbr ziemskich. W zaborze rosyjskim szlachta musiała składać w sądach ziemskich szereg dokumentów i dowodów. Sądy ziemskie po rozpatrzeniu tychże orzekały o szlachectwie. Zgodnie z tak zwaną hramotą Katarzyny II szlachectwa owe zapisywano do jednej z sześciu ksiąg. Księgi te zawierały wykazy szlachty według poniższych podziałów:
W Polsce niepodległej, według postanowień konstytucji marcowej z 1921 r., zniesiony został stan szlachecki. Art.96 tej konstytucji głosił, że odrodzone państwo polskie nie uznaje żadnych herbów, tytułów i przywilejów dziedzicznych. Kolejna konstytucja, tzw. kwietniowa z 1935 r., znosząc (art.81, par. 2) poprzednie postanowienia, wprowadziła de facto stan rzeczy sprzed 1921 r. Oznaczało to, że obywatele naszego kraju mogli używać posiadanych tytułów w dokumentacjach osobistych. Aleksander M. Kuźmin
Historia | Poglądy | Wywiady
| Heraldyka | Religia i polityka
| Polska daleka i bliska
|
Data publikacji
|
|
|
||||
|
|
|
